آب، فراوان‌ترین مایع موجود روی کره‌ی زمین است و بیش از ۷۰ درصد از سطح زمین را آب پوشانده است. این آب و همین‌طور ابرها که از ذرات آب تشکیل شده‌اند، باعث می‌شود، کل سیاره‌ی ما از فضا به‌صورت یک تیله‌ی آبی رنگ دیده شود. آب در کره‌ی زمین ‌به‌طور مداوم بازیافت می‌شود. آب به‌وسیله‌ی نور خورشید از اقیانوس‌ها تبخیر می‌شود. بخار به ابرها می‌رود و از طریق باران روی زمین جاری می‌شود. آب‌های سطحی به دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و سپس به دریاها می‌ریزند و به‌ این ترتیب، چرخه‌ی آب کامل می‌شود.

غیر ممکن است که اهمیت آب را در تقریبا هر فرایندی روی زمین، از فرایندهای زندگی ریزترین باکتری‌ها تا شکل دادن به قاره‌ها، نادیده بگیریم. تقریبا ۷۰ درصد از بدن ما از آب تشکیل شده است. در هنگام تولد، آب حدود ۸۰ درصد وزن بدن ما را تشکیل می‌دهد و یک فرد سالم می‌تواند حدود سه گالن (۴۸ فنجان) آب در روز بنوشد. همچنین وقتی به اهمیت آب پی‌می بریم که بدانیم در زمان که احساس تشنگی می‌کنیم، تنها ۱ درصد از کل آب بدن خود را از دست داده‌ایم!  

اما از تمام آب‌های روی زمین، مقدار بسیار کمی آب شیرین است که می‌تواند ‌به‌طور مستقیم توسط انسان‌ها، حیوانات و گیاهان مورد استفاده قرار گیرد. ۹۷ درصد از این آب در اقیانوس‌ها قرار دارد و برای انسان‌ها، حیوانات و گیاهان بیش از حد شور است و ۲ درصد باقی مانده نیز در قطب‌های شمال و جنوب به‌صورت یخچال‌ها و کوه‌های یخ وجود دارد. در نتیجه تنها ۱ درصد از آب‌های جهان قابل آشامیدن هستند. علاوه بر این، برخی از منابع آب در سفره‌های زیر زمینی قرار دارند، همچنین مقادیری از این آب‌ها بیش از حد آلوده هستند و استخراج برخی منابع نیز بسیار دشوار است.

آیا آب‌های شیرین زمین در حال تمام شدن‌ است؟

همان‌طوری که گفتیم، میزان ناچیزی از کل آب کره‌ زمین قابل استفاده است. در واقع، تنها ۲٫۵ تا ۲٫۷۵ درصد آب زمین، آب شیرین است که ۱٫۷۵ درصد آب شیرین در یخچال‌ها و صفحات یخی قطب‌های زمین قرار دارد. حدود ۰٫۵ تا ۰٫۷۵ درصد از آب شیرین در سفره‌های زیرزمینی و رطوبت خاک ذخیره شده و کمتر از ۰٫۰۱ درصد در آب‌های سطحی در دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها وجود دارد. دریاچه‌های آب شیرین، ۸۷ درصد از آب‌های شیرین سطحی را تشکیل می‌دهند، ۲۹ درصد از آب‌های شیرین دریاچه‌های جهان در دریاچه‌ بزرگ آفریقا، ۲۲ درصد در دریاچه بایکالدر روسیه، ۲۱ درصد در دریاچه‌های بزرگ آمریکای شمالی و ۱۴ درصد در سایر دریاچه‌ها قرار دارد.

عکس مشهوری که فضانوردان ماموریت آپولو ۱۷ از زمین گرفتند. در پایین عکس می‌توانید صفحه یخی قطب جنوب را مشاهده کنید که بیش از ۶۸ درصد آب شیرین و به عبارتی ۱٫۷ درصد از آب کل آب جهان را در خود ذخیره کرده

با وجودی که آب شیرین، یک منبع طبیعی تجدیدپذیر محسوب می‌شود، اما محدود است. منابع آب شیرین، تنها می‌توانند از طریق فرایند چرخه‌ی آب دوباره پر شوند. آب از دریاها، دریاچه‌ها، جنگل‌ها، رودخانه‌ها و دیگر منابع تبخیر می‌شود، ابرها را تشکیل می‌دهد و با بارندگی دوباره روی زمین جاری می‌شود. با این وجود، در صورتی که به‌وسیله فعالیت‌های انسانی، آب شیرین بیشتری نسبت به چرخه‌ی طبیعی مصرف شود، این امر می‌تواند، موجب کاهش منابع سطحی یا زیرزمینی شود و آسیب‌های جدی را برای محیط‌زیست در پی‌داشته باشد.

تقاضا برای آب در سطح جهان، در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۵۰، به میزان ۷۷ درصد افزایش می‌یابد. بخش عمده‌ی این تقاضا به بخش کشاورزی اختصاص یافته است که ۷۰ درصد از مصرف آب شیرین جهان را شامل می‌شود. این میزان باید تا سال ۲۰۳۵ به میزان ۶۹ درصد افزایش یابد تا امکان تغذیه‌ی جمعیت درحال رشد جهان را فراهم کند. بر اساس پژوهشی که از سوی ناسا انجام گرفته، بسیاری از منابع آب شیرین جهان، سریع‌تر از آنچه که باید تجدید شوند، در حال تخلیه هستند. از ۳۷ آبخوان‌ (سفره‌ زیرزمینی) جهان، ۲۱ آبخوان از هند و چین تا ایالات متحده و فرانسه خشک شده‌اند. به همین جهت، می‌توان نتیجه گرفت که از سطح آب شیرین در سراسر جهان به‌شدت کاسته شده است. و واضح است که ذخایر آب، بی‌نهایت نیستند.

خشکسالی چیست و چگونه اتفاق می‌افتد؟

خشکسالی در تقریبا تمام اقلیم‌های کره‌ی زمین به وقوع می‌پیوندد. در حالی که اغلب مردم تصور می‌کنند، خشکسالی، دوره‌ای از آب و هوای خشک و کاهش شدید بارندگی است. اما برای خشکسالی تعریف‌های متعددی وجود دارد. نه‌تنها کمبود بارندگی و درجه حرارت بالا، موجب خشکسالی می‌شود، بلکه رشد بیش از حد جمعیت نیز نقش مهمی در خشکسالی ایفا می‌کند.

دانشمندان در دهه‌ی ۱۹۸۰، بیش از ۱۵۰ تعریف از خشکسالی را در پژوهشی که در ژورنال علمی Water International به چاپ رساندند، برشمردند. آنها برای ارزیابی میزان خشکسالی، تعاریف مختلف را به چهار دسته اصلی تقسیم‌بندی کردند: هواشناسی، آب‌شناسی، کشاورزی و اقتصادی اجتماعی. سه تعریف اول، خشکسالی را به‌عنوان یک پدیده‌ی فیزیکی در نظر می‌گیرد. اما تعریف چهارم، خشکسالی را به‌عنوان یک مشکل عرضه و تقاضا توصیف می‌کند.

پیش‌بینی وضعیت آب در سال ۲۰۲۵، نواحی که با رنگ قرمز پر رنگ مشخص شده‌اند، بیش‌ترین تنش آب را شاهد خواهند بود

معمولا این تعاریف، شروع، پایان و شدت خشکسالی را با مقایسه بارندگی در یک دوره‌ی معین و میانگین آن در گذشته مشخص می‌کنند. دانشمندان بارش برف را نیز در اندازه‌گیری‌های خود دخیل می‌کنند. چرا که برخی مناطقی مانند نواحی کوهستانی به برف زمستان برای مصارف آب سالیانه خود وابسته‌اند.

خشکسالی هواشناسی به اقلیم، میزان بارش سالانه و مقایسه آن با میانگین کلی بستگی دارد. کاهش بارش در مقایسه با میانگین تاریخی آن منطقه به‌عنوان یک خشکسالی هواشناسی در نظر گرفته می‌شود. خشکسالی کشاورزی به‌دلیل نیاز به آب فراوان در دوره‌های مختلف کشت محصولات کشاورزی رخ می‌دهد. خشکسالی آب‌شناسی به کاهش آب در رودخانه‌ها و مخازن زیرزمینی اشاره دارد. فعالیت‌های انسانی، مانند بهره‌برداری بیش از حد سفره‌های زیرزمینی، می‌تواند وضعیت خشکسالی آب‌شناسی را بدتر کند. خشکسالی آب‌شناسی اغلب به خشکسالی هواشناسی مرتبط است. و خشکسالی اجتماعی اقتصادی نیز هنگامی رخ می‌دهد که تقاضا برای آب بیش از عرضه باشد.

همان‌طور که جمعیت انسان‌ها در مناطق خشک و مرطوب افزایش می‌یابد، تقاضا برای آب نیز افزایش می‌یابد، به این ترتیب، به‌‌سرعت از منابع آب نیز کاسته می‌شود. در واقع، انفجار جمعیت در یک منطقه، به تنهایی می‌تواند باعث خشکسالی شود. علاوه بر رشد جمعیت انسانی، گرم شدن کره‌ی زمین نیز موجب افزایش شدت خشکسالی در بسیاری از نقاط جهان می‌شود.

برای خشکسالی که طی ۲ دهه‌‌ی اخیر نواحی مرکزی و جنوبی ایران از جمله استان‌های یزد، اصفهان، سیستان و بلوچستان و کرمان را در بر گرفته، عوامل مختلفی از رشد سریع جمعیت تا عدم مدیریت مصرف صحیح، حفر بی‌رویه چاه‌ها و همچنین توسعه کشاورزی نام‌ برده می‌شود. می‌توانیم بروز خشکسالی در ایران را به هر چهار تعریف اصلی خصوصا خشکسالی کشاورزی و اجتماعی اقتصادی مرتبط بدانیم.

بحران آب در جهان

۱٫۱ میلیارد نفر در جهان به آب شیرین دسترسی ندارند. در مجموع ۲٫۷میلیارد نفر حداقل برای ۱ ماه از سال با کم‌آبی مواجه می‌شوند. بسیاری از منابع آب که موجب حفظ اکوسیستم‌ها می‌شوند و جمعیت‌های انسانی را تغذیه می‌کنند، به‌شدت کاهش پیدا کرده‌اند. بسیاری از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و سفره‌های زیرزمینی جهان، خشک یا بیش از حد آلوده شده‌اند. نیمی از تالاب‌های جهان نیز از بین رفته‌اند.

موضوع دیگر اینکه، کشاورزی بیشتر از هر بخش دیگری، آب مصرف می‌کند که مقادیر بالایی از این آب، به‌دلیل زیرساخت‌های فرسوده و ناکارآمد به هدر می‌رود. تغییرات اقلیمی و الگوهای آب‌وهوایی نیز تاثیر خود را روی روند خشکسالی در سراسر جهان گذاشته است. متاسفانه، با توجه به میزان فعلی مصرف آب در جهان، وضعیت آب وخیم‌تر نیز می‌شود. دانشمندان برآورد کرده‌اند که تا ۲۰۲۵، دو سوم مردم جهان، مشکل کم‌آبی خواهند داشت.

سایه جنگ آب

تمامی این عوامل دست به دست هم داده تا وضعیت آب در کره‌ی زمین روز به‌روز بد و بدتر شود. تا جایی که برخی پژوهشگران گفته‌اند که کمبود آب، در آینده‌ای نزدیک موجب جنگ بر سر آب می‌شود. بسیاری، جنگ داخلی سوریهرا نمونه‌ای از یک جنگ آب می‌دانند. سوریه در بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰، یکی از بدترین خشکسالی‌های تاریخ خود را تجربه کرد.

جالب است که بدانید، اولین جنگ آبی که در تاریخ شواهدی از آن به ثبت رسیده، نیز در خاورمیانه اتفاق افتاده است. این جنگ به ۴۵۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. در آن زمان، سپاهیان لاگاش و اوما (شهرهای باستانی سومریان که در استان ذیقار عراق کنونی واقع بودند) در نزدیکی مجموعه رودهای دجله و فرات به‌ جنگ هم رفتند. پس از آنکه پادشاه اوما، یکی از شاخابه‌هایی را که به سوی دجله می‌رفت، بست، آناناتوم اول، پادشاه لاگاش وارد جنگ با او شد.

اکنون مشاهدات ماهواره‌های بازیابی گرانش و آزمایش آب وهوا (GRACE) ماموریت مشترک ناسا و مرکز هوافضای آلمان، نشان می‌دهد که تنش‌های مرتبط به آب می‌تواند، دوباره در دجله و فرات اتفاق بیافتد. در واقع بر اساس اندازه‌گیری آب‌های زیرزمینی که این ماهواره‌ها در بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ انجام دادند، حوضه‌ی آبریز دجله و فرات که شامل ترکیه، سوریه، عراق و غرب ایران است، سریع‌تر از هر جای دیگری در جهان (به جز شمال هند)، آب از دست می‌دهد. در طول این شش سال، ۱۱۷ میلیون جریب آب شیرین ذخیره‌شده در منطقه به‌علت کاهش بارندگی و مدیریت ضعیف از بین رفته است. این میزان، برابر با تمام آب موجود در دریای مرده (در غرب اردن و فلسطین) است.

 سوریه در بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰، یکی از بدترین خشکسالی‌های تاریخ خود را تجربه کرد، تاثیر این خشکسالی به حدی بود که بسیاری از روستاها خالی از سکنه شدند

در حالی که این یافته‌ها نشان می‌دهد که از منابع آب به‌شدت کاسته شده، کارشناسان سیاسی هم متوجه شدند که تنش‌های سیاسی در این منطقه نیز افزایش یافته است. در عراق، فقدان یک حکومت قوی از سال ۲۰۰۳،  خشکسالی و کاهش آبخوان‌ها منجر به درگیری میان قبایل روستایی شده است و بسیاری از نواحی روستایی کاملا خالی از سکنه‌ شده‌اند.

در سوریه، یک خشکسالی ویرانگر در سال ۲۰۰۶، بسیاری از کشاورزان را مجبور به ترک زمین‌هایشان و مهاجرت به شهرها کرد. شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه این مهاجرت‌ها به نوعی موجب دامن زدن به جنگ داخلی در این کشور نیز شده که تاکنون ( از ژانویه ۲۰۱۱ تا حالا) بیش از ۴۰۰ هزار کشته برجای گذاشته است. در واقع، کارشناسان سیاسی عقیده دارند که موج بیکاری و خشم مردم موجب شده است که دست به اعتراض علیه حکومت بزنند.  

قایق‌ رها شده در دریاچه‌ خشک هامون در استان سیستان و بلوچستان

در همین حال تنش میان کشورهای خاورمیانه بسیار بالا است. احداث سدها و نیروگاه‌های آبی ترکیه، از سال ۱۹۷۵ تاکنون، موجب کاهش ۸۰ و ۴۰ درصدی جریان آب به عراق و سوریه شده است. سوریه و عراق، ترکیه را متهم به ذخیره‌ی آب کرده‌اند. این تنش‌ها هنوز هم ادامه دارد و اخیرا ایران هم وارد مناقشه با ترکیه شده است. مقامات ایران، سال گذشته اعلام کردند که ۸۰ درصد عامل افزایش گرد و غبار در ایران ریشه خارجی دارد. انگشت اتهام مقام‌های ایرانی، به سوی ترکیه بود و سدسازی‌های اخیر این کشور را یکی از عوامل موثر در بیابان‌زایی کشور می‌دانند.

نمونه‌های دیگری نیز از رابطه بین قدرت آب و قدرت سیاسی اقتصادی وجود دارد. دولت اتیوپی، مدت‌هاست که در حال احداث سدی بزرگ بر روی نیل آبی است. رویدادهای سیاسی موسوم به بهار عربی به اتیوپیایی‌ها اجازه داد تا این پروژه را آغاز کنند. رود نیل با به‌هم پیوستن دو رود نیل سفید و نیل آبی به‌وجود می‌آید. سرچشمه‌ی نیل سفیددریاچه‌ی ویکتوریا و سرچشمه‌ی نیل آبی نیز در دریاچه‌ی تانا در اتیوپی است. اکنون مقامات اتیوپی در حال ساخت سد بزرگی به نام سد بزرگ رنسانس یا سد النهضه در آنجا هستند که هزینه‌ی آن ۴٫۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و می‌تواند ۱۰٫۱ میلیون متر مکعب آب ذخیره کند.

منابع آب ایران

بارش باران در ایران بسیار فصلی است و اغلب بارندگی‌ها در فصل‌های پاییز و زمستان اتفاق می‌افتند. به این ترتیب، زمین برای باقی فصل‌های سال خشک می‌ماند. تنوع فصلی زیاد مشخصه رودخانه‌های ایران است. به‌عنوان مثال، رودخانه کارون در خوزستان، در طول دوره‌های حداکثری جریان آب، حجم آبی ۱۰ برابر بیشتر از دوره‌های خشک سال دارد. همچنین ممکن است که در برخی مناطق کشور تا مدت‌ها باران نبارد، اما طوفان‌های ناگهانی همراه با باران‌های سنگین، ظرف چند روز تقریبا میزان بارندگی سالانه را تخلیه کنند.

 کمبود آب با توزیع نابرابر آب به‌وجود می‌آید. در نزدیکی دریای خزر، بارش باران ‌به‌طور متوسط حدود ۱۲۸۰ میلی‌متر در سال است، اما در فلات مرکزی و جنوب کشور، بارش باران به‌ندرت به ‍۱۰۰ میلی‌متر می‌رسد. منابع آب تجدیدپذیر بین‌ سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۸۰، به‌طور متوسط حدود ۱۲۸٫۵ میلیارد متر مکعب در سال بوده است. رواناب‌های سطحیدر مجموع ۹۷٫۳ میلیارد متر مکعب از این آب را تشکیل می‌دهند. آب سفره‌های زیرزمینی نیز حدود ۴۹٫۳ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود.

همچنین ۶٫۷ میلیارد متر مکعب از آب‌های سطحی پاکستان و برخی از آب‌های افغانستان از طریق رودخانه هلمند به رودخانه‌ها و دریاچه‌های ایران می‌ریزند. علاوه بر این، میزان آبی که از رود ارس، در مرز آذربایجان، به ایران می‌رسد،  ۴٫۶ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود. سرانه‌ی آب تجدیدپذیر کشور در دوران پیش از انقلاب، حدود ۴۵۰۰ متر مکعب بود، اما در سال ۱۳۸۸، به کمتر از ۲۰۰۰ متر مکعب رسید.  

میزان کل برداشت آب از منابع مختلف در سال ۱۳۷۷، حدود ۷۰ میلیارد متر مکعب برآورده شد که در سال ۱۳۸۳ به ۹۳ میلیارد متر مکعب رسید. ۹۲ درصد از مصرف آب ایران مربوط به بخش کشاورزی است، مصارف خانگی ۶ درصد و مصارف صنعتی نیز ۲ درصد از این آب را مصرف می‌کنند. بسیاری از این آب از سدها و سفره‌های زیرزمینی تامین می‌شود.

اما نکته‌ی نگران‌کننده این است که ایران از ۱۳۹۳، از حدود ۷۰ درصد از کل آب‌ شیرین قابل استفاده خود بهره می‌برد که به‌مراتب بسیار بالاتر از نُرم‌های بین‌المللی است. بیشترین آب آشامیدنی در ایران از طریق زیرساخت‌های مدرن مانند سدها، مخازن، خطوط انتقال آب که برخی از آنها تا ۳۰۰ کیلومتر طول دارند و چاه‌های عمیق تامین می‌شود. به‌عنوان مثال، آب تهران بزرگ با جمعیتی بیش از ۱۳ میلیون نفر، از آب‌های سطحی سد لار بر روی رودخانه لار در شمال شرقی تهران، سد لتیان بر روی رودخانه جاجرود در شمال، سد کرج بر روی رودخانه کرج در شمال غربی و همچنین به‌وسیله آب‌های زیرزمینی در مجاورت شهر تامین می‌شود.

میزان غلظت گرد و غبار هوای شهر اهواز در خوزستان، گاهی تا ده‌ها برابر حد مجاز می‌رسد

همچنین تخمین زده می‌شود که حدود ۶۰ هزار رشته قنات، هنوز هم در نواحی مرکز کشور در یزد، خراسان و کرمان برای مصارف خانگی و کشاورزی در نواحی روستایی و شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند. ایرانیان باستان هزاران سال قبل قنات یا کاریز را ابداع کردند و به‌وسیله‌ی این ابداع ‌توانستند که در فصل‌های کم‌ باران و خشک، مصارف آب آشامیدنی و کشاورزی خود را تامین کنند. قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین قنات ایران در شهر گناباد در استان خراسان رضوی قرار دارد. این قنات بیش از ۲۷۰۰ سال است که آب، جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفری را تامین می‌کند.  

بحران آب در ایران

چشم‌انداز منابع آب در ایران، به‌سرعت تیره‌ و تیره‌تر می‌شود و به‌عقیده‌ی بسیاری از کارشناسان، وقوع تنش آب در ایران حتمی است. حمید چیت‌چیان، وزیر نیروی کشور در سال ۱۳۹۳ اعلام کرد که وضعیت آب به سطوح بحرانی رسیده است. او تاکید کرد که رویکردهای گذشته که عمدتا بر ساخت سدها و تلاش برای افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی متمرکز شدند، دیگر نمی‌توانند راهکار مناسبی باشند.

 کل ظرفیت سدهای بسیار زیاد کشور، ۶۸ میلیارد متر مکعب در سال است. در حالی که حجم آب رودخانه‌های کشور، ۴۶ میلیارد متر مکعب در سال است. موسسه‌ی منابع جهانی گزارش داده است که تا سال ۲۰۴۰، حدود ۳۰ کشور با بحران آب دست و پنجه نرم می‌کنند. تابستان امسال، شاهد بحران آب در خوزستان بودیم، استانی که ۳۰ درصد آب‌های جاری کشور در آن جریان دارد، اما با خشکسالی که از دهه ۱۳۸۰ رخ داده، دچار کم آبی شده است. 

پیش‌بینی شده که تغییرات اقلیمی، ایران را به کشوری، گرم و خشک‌تر تبدیل مي‌کند. حتی عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، در اظهارنظری جنجالی گفت که در صورت عدم کنترل وضعیت کم ‌آبی، شرایط در ایران به‌قدری دشوار می‌شود که ۵۰ میلیون ایرانی مجبور به ترک کشور می‌شوند.

بسیاری از کارشناسان از جمله دیوید میشل از اندیشکده استیمسون می‌گویند، کم آبی در ایران، چه به‌صورت بی‌آبی در شهرها و چه به‌صورت، چاه‌های خشک در روستاها یا طوفان‌های گرد و غبار در خوزستان و ارومیه باشد، یکی از قابل‌توجه‌ترین نشانه‌های ضعف مديريت آب در ایران است.

دولت با دادن برق ارزان‌ و خریداری محصولات زراعی با قیمتی مناسب، در واقع یارانه‌ی سخاوتمندانه‌ای به کشاورزان می‌داد

 ایران پس از انقلاب، مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، تصمیم گرفت که در زمینه‌ی مواد غذایی به خودکفایی برسد که به خودی خود هدف بدی نبود. اما دولت، کشاورزان را تشویق کرد تا گیاهان تشنه‌ای مانند گندم را در سراسر کشور کشت کنند. دولت با دادن برق ارزان‌ و خریداری محصولات زراعی با قیمتی مناسب، در واقع یارانه‌ی سخاوتمندانه‌ای به کشاورزان می‌داد. به این ترتیب، کشاورزان، انگیزه‌ی زیادی برای کشت هرچه‌ بیشتر گندم و برداشت‌ بیشتر آب‌های زیرزمینی پیدا کردند. مورد دیگر، هزینه‌ی پایین آب باعث شد که کشاورزان کم‌تر به فکر صرفه‌جویی در مصرف آب باشند.

و نتیجه، به‌گفته کلودیا سادوف، متخصص آب که درمورد بحران آب ایران گزارشی را برای بانک جهانی تنظیم کرده، ۲۵ درصد از کل آبی که از سفره‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها و دریاچه‌های ایران وجود داشته، بیش از مقداری که قابل تجدید باشد، برداشت شده است. هم‌اکنون، میزان تخلیه آب‌های زیرزمینی ایران در میان پرشتاب‌ترین‌های جهان جای دارد، ‌به‌طوری که بر اساس محاسبات میشل، ۱۲ استان از ۳۱ استان کشور، تا پنجاه سال آینده تمام ذخایر سفره‌های زیرزمینی خود را می‌خشکانند. در برخی از نواحی کشور، برداشت بی‌رویه  آب‌های زیرزمینی منجر به فرونشست زمین شده است.

از اواخر دهه  ۱۳۵۰ تاکنون، آب دریاچه ارومیه ۹۰ درصد کاهش یافته است

دولت ایران در توسعه‌ی زیرساخت‌های آب فعال بوده، حتی از بسیاری جهات بسیار پرکار بوده است. ایران مخارج زیادی در زمینه‌ی سدسازی و پروژه‌های انتقال آب صرف کرده است. البته آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها نیز اشتباهات مشابهی را مرتکب شده‌اند، اما با وجود غنی بودن از حیث منابع آب و همچنین داشتن اقتصادهای متنوع، توانسته‌اند از عهده‌ی مشکلاتشان بربیایند. اما کشورهای خاورمیانه که به‌لحاظ منابع آبی فقیرند، مسیر بسیار دشوارتری دارند.

متاسفانه، طی چند دهه گذشته، سدسازی‌های بی‌رویه بر رودخانه‌های سراسر کشور، موجب خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها و دریاچه‌ها شده است. این شامل دریاچه‌ی ارومیه نیز می‌شود، بزرگ‌ترین دریاچه‌ای که از اواخر دهه‌ی ۱۳۵۰ تاکنون، تقریبا ۹۰ درصد از آب خود را از دست داده است.

تخمین زده می‌شود که تا سال ۱۴۰۹، حدود ۲۵ درصد از رواناب‌های سطحی آب (که با بارش باران و برف روی زمین جاری می‌شوند) کشور کاسته شود. مجمع بین‌المللی تغییرات آب‌ و هوایی پیش‌بینی کرده است که دمای هوای ایران در تابستان‌ها، ۲ تا ۳ درجه سانتی‌گراد افزایش یابد و از میزان بارندگی نیز تا ۱۰ کاسته شود. پژوهشگران موسسه فناوری ماساچوست، در پژوهشی که در سال ۲۰۱۵ انجام دادند،‌ پیش‌بینی کردند که درصورت ادامه‌ی روند فعلی گرم شدن کره‌ی زمین، بسیاری از شهرهای مهم منطقه، ممکن است از حد قابل تحمل برای انسان بگذرد.

راهکارهای مقابله با بحران آب

با وجود همه‌ی این واقعیت‌های ناخوشایند، برخی کشورها رویه خوبی را در پیش گرفته‌اند. و موفقیت این کشورها به حدی است که بقیه کشورهای جهان از جمله ایران باید از آنها یاد بگیرد. به‌عنوان مثال، استرالیا توانست بین سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۹، یکی از بزرگ‌ترین خشکسالی‌های تاریخ خود موسوم به خشکسالی هزاره (Millennium Drought) را پشت سر بگذارد. استرالیا، با به‌کارگیری سریع اقداماتی که مصرف آب بخش مسکونی و تجاری را به نصف کاهش داد، موفق به انجام این کار شود. به‌عقیده‌ی پژوهشگران، استرالیا یک استاندارد طلایی در زمینه‌ی مقابله با خشکسالی است.

اسرائیل نیز با استفاده از بازیافت آب فضلاب، از جمله فاضلاب خانگی به‌وسیله‌ی تاسیسات تصفیه‌ی آب پیشرفته‌ی خود، توانسته در سال حدود ۱۴۰ میلیون متر مکعب آب برای مصارف کشاورزی بازیافت کند. در حال حاضر، بیش از ۴۰ درصد از نیازهای آب کشاورزی این کشور از طریق آب فاضلاب تامین می‌شود. علاوه بر این، پسماندها یا زباله‌های باقی‌مانده از تصفیه‌ی آب نیز به نیروگاه‌های هضم بی‌هوازی فرستاده می‌شوند که در آنجا از متان به‌عنوان سوخت لازم برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده می‌شود. این کشور می‌تواند الگوی خوبی برای ایران باشد، چرا که همچون ایران در یک منطقه کویری واقع شده، اما با بهره بردن از تکنولوژی‌های مناسب، منابع اقتصادی و عزم مدیریتی بالا، توانسته در این امر موفق باشد.

تاسیسات تصفیه آب اسرائیل، ۸۶ درصد از آب برداشت‌شده را بازیافت می‌کنند که از این حیث، در بین کشورهای دنیا مقام اول را به خود اختصاص دادند. اسپانیا تنها با ۱۹ درصد بازیافت آب، دومین کشور جهان است. این کشور همچنین پیشگام آب ‌شیرین‌کن‌های جهان است، فرایندی که طی آن، نمک از آب دریا استخراج می‌شود. بیش از نیمی از آب آشامیدنی این کشور نیز به وسیله آب ‌شیرین‌کن‌ها تامین می‌شود.

یک سیستم آبیاری چرخشی خورشیدی در شرق صحرای عرب، اردن

اما آیا جهان می‌تواند با آب شیرین‌کن‌ها از بحران آب خارج شود؟ متاسفانه جواب این سوال خیر است. هزینه‌‌ی نمک‌زدایی یا شیرین کردن آب بسیار بالاست. مورد دیگر اینکه، نمک‌های باقی‌مانده از نمک‌زدایی از آب دریا، باعث آسیب‌های جبران ناپذیری به اکوسیستم‌های دریایی می شود. به این جهت، با توجه به هزینه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی؛ آب شیرین‌کن‌ تنها یک راه‌حل گران قیمت برای کشورهای بسیار ثروتمند است.

یک راه‌حل ساده و ارزان‌تر جذب آب باران است. جذب آب باران، ایده‌ی قدیمی است که شاید حالا زمان آن باشد. در زیر استانبول، ترکیه، آب انبار بازیلیکا قرار دارد که در سال ۵۳۲ به دستور ژوستینین یکم امپراتور روم شرقی (بیزانس) ساخته شد. آب انبار بازیلیکا می‌تواند تا ۸۰ هزار متر مکعب آب باران را نگه دارد. اکنون پس از ۱۵۰۰ سال هنوز هم بسیاری از شهرهای کنونی از این مدل قدیمی تقلید می‌کنند.  

در حال حاضر، بزرگ‌ترین آب انبار ملبورن، می‌تواند ۴ میلیون لیتر آب ذخیره کند. سنگاپور نیز در این زمینه موفق بوده است. این کشور، حدود ۳۰ درصد از آب مورد نیاز خود را از باران تامین می‌کند. حتی در منچستر، انگلستان که در هر ماه ‌به‌طور متوسط ۱۲ روز باران می‌بارد، تلاش‌هایی برای جذب آب باران انجام گرفته است. در محوطه دانشگاه متروپولیتن منچستر، در سال ۲۰۱۴، پردیسی با ظرفیت ۶ هزار و پانصد دانشجو و کارمند ساخته شد. هدف از احداث این پردیس پیشرفته، خودکفایی کامل از طریق آب باران، بازیافت فاضلاب و برداشت‌ آب‌های زیرزمینی است. آب باران در این ساختمان در تانکرهای بزرگی با ظرفیت ۲۰ هزار  لیتر ذخیره می‌شود و برای استحمام و توالت استفاده می‌شود.

Rain on Request مدعی است که می‌تواند با بهره بردن از تکنیک‌های یونیزاسیون (جداسازی) و شبکه‌ای از برج‌ها، به‌روش طبیعی باران‌هایی در شعاع ۲۴ کیلومتری پدید بیاورد

با توجه به فشار هزینه، شرکت‌های خصوصی می‌توانند در زمینه‌ی مقابله با خشکسالی از دولت‌ها پیشی بگیرند. لازم به گفتن نیست که بسیاری از شرکت‌های بزرگ چند ملیتی، در مواجهه و مقابله با چالش‌هایی که پیش روی داریم از دولت‌ها بهتر هستند. به‌عنوان مثال، شرکت کوکا کولا، تاسیسات ۱۰۰ میلیون دلاری را در کامبوج و ۶۰ میلیون دلاری را در بنگلادش راه‌اندازی کرده است. این شرکت، در این تاسیسات پیشرفته آخرین تکنیک‌های آبیاری قطره‌ای را به‌کار می‌گیرد.

استخراج آب مه می‌تواند، راهکار دیگری برای مقابله با کم آبی باشد. اخیرا یک شرکت کانادایی به نام FogQuest، تاسیسات مه‌گیری را در برخی نواحی خشک و مرطوب جهان راه‌اندازی کرده است. به‌گفته‌ی این شرکت، هر کدام از پانل‌های مه‌گیر شرکت می‌توانند روزانه بین ۱۵۰ تا ۷۵۰ لیتر آب شیرین استخراج کنند. سازمان جهانی بهداشت نیز این روش را تایید کرده و گفته است که آب جمع‌آوری شده با این تکنولوژی با استانداردهای این سازمان همخوانی دارد. 

استخراج از هوا، یک راهکار دیگر است که می‌تواند در نواحی که در آن مه کم‌تری وجود دارد به کار گرفته است. پیشگام تکنولوژی استخراج آب از هوا یک استارتاپ آمریکایی به نام Aqua Sciences است. این شرکت اعلام کرده که هر کدام از پانل‌هایش می‌تواند روزانه صدها تا هزاران گالن آب استخراج کند. این شرکت پروژه‌هایی را در هائیتی و عربستان سعودی اجرا کرده است.

شرکت‌های هم وجود دارند که ادعا می‌کنند، می‌توانند با روش‌های پیشرفته‌ای همچون باران مهندسی‌شده با خشکسالی مقابله کنند. شرکت Rain on Request، مدعی است که می‌تواند با بهره بردن از تکنیک‌های یونیزاسیون (جداسازی) و شبکه‌ای از برج‌ها، به‌روش طبیعی باران‌هایی در شعاع ۲۴ کیلومتری پدید بیاورد. باران مهندسی شده، می‌تواند بدون استفاده از مواد شیمیایی، آب لازم برای آبیاری مزارع و مصارف خانگی را تامین کند.

راهکار دیگر باران مصنوعی است. باران مصنوعی یا باروری ابرها از قدیمی‌ترین تکنیک‌هایی است که برای مقابله با کم‌آبی به کار گرفته می‌شود. این تکنولوژی برای اولین بار در دهه ۱۹۴۰ توسط سه دانشمندان آمریکایی توسعه پیدا کرد. در این روش، کریستال‌های یدید نقره به‌عنوان عامل هسته‌زا در لایه‌های فوقانی ابرها پراکنده می‌شوند. این کریستال‌ها موجب به هم چسبیدن قطرات ابر و در نتیجه افزایش بارندگی می‌شوند. البته باران مصنوعی، محل مناقشه بسیاری از دانشمندان بوده و حتی برخی باور دارند که باران مصنوعی منجر به تغییر الگوهای آب و هوایی می‌شود و نباید مورد استفاده قرار گیرد.